Niektórzy do dziś nazywają ją karnawałem. Ta bzdurna, w moim odczuciu wręcz obraźliwa nazwa rozpanoszyła się zwłaszcza w młodszych rocznikach, choć i świadkowie, ale może niekoniecznie uczestnicy, też czasem tak mówią. Poniżej tekst o życiu codziennym i związkowym jesienią 1980 roku, wyjęty (i uzupełniony) z książki mego autorstwa Narodziny i działalność Solidarności Oświaty I Wychowania. Ale to nie tylko o nauczycielach, to o wszystkich.
To było już 44 lata temu, kiedy wybuchła „Solidarność”.
*
Atmosferę jesieni 1980 roku charakteryzował ogromny entuzjazm i radość ludzi zaangażowanych w działalność organizacyjną, że oto nareszcie mogą zrobić dla kraju i dla siebie coś, czego nie dyktuje ob ca im wła dza. Był to wy raz na dziei, że spo łe czeń stwu uda się choć w nie wiel kim stop niu wziąć udział w de cy zjach okre śla ją cych sy tu ację w kra ju i po pra wić ją. Póź niej więcej by ło kon kret nej pra cy kon cep cyj nej – nowe projekty ustaw, rozwiązań, podręczników, programów szkolnych i uniwersyteckich – wy ko ny wa nej naj częściej obok pra cy za wo do wej i na uko wej.
Ale je sie nią lu dzie do pie ro za czy na li się or ga ni zo wać. Po mysł go nił po mysł, spo tka nia i ze bra nia od by wa ły się nie mal bez prze rwy. Oży wie nie wi dać by ło na wet na przy stan kach tramwajowych i autobusowych; ocze ku ją cy tam na jak zwy kle dłu go nie nad jeż dża ją cy środek lokomocji wda wa li się chęt nie w roz mo wy po li tycz ne z ob cy mi ludź mi, a nad roz dy sku to wa ny mi grup ka mi uno si ło się no we, ma gicz ne nie mal sło wo: so li dar ność.
Ścia ny do mów i mu ry ob le pio ne by ły pla ka ta mi, najczęściej do mo wej ro bo ty, z żą da nia mi róż nych środowisk. A więc, by za re je stro wać NSZZ So li dar ność, a także by uwol nić więźniów po li tycz nych - po cząt ko wo Zyg mun ta Go ław skie go, Lesz ka Mo czul skie go, Ta de usza Stań skie go i Woj cie cha Ziem biń skie go, do któ rych do szli nie ba wem uwięzieni Krzysz tof Bzdyl, Ta de usz Jan dzi szak i Je rzy Sy chut.
Wie le osób poświęciło tej dzia łal no ści ca ły swój czas. Wzięto za le głe urlo py, za rzu co no do dat ko we pół e ta ty i pra ce zle co ne, zwa ne „chał tu ra mi” (dla wie lu był to wa ru nek zwią za nia koń ca z koń cem), odło żo no pi sa nie prac na uko wych i udzie la nie ko re pe ty cji. W ka len da rzy kach na uczy ciel ki An ny Mi zi kow skiej i hi sto ry ka, doc. An ny Su che ni -Gra bow skiej za cho wa ły się cha rak te ry stycz ne za pi ski przy nu me rach te le fo nów no wo po zna nych dzia ła czy związ ków za wo do wych: „Dzwo nić do do mu do 8.30 ra no”, al bo: „tyl ko między 22.00 a 24.00.” Taki był sto pień za an ga żo wa nia w dzia łal ność, wy ma ga ją cą sta łej nie obec no ści w do mu.
Po spo li te ru sze nie na pra wy Rze czy po spo li tej obej mo wa ło wciąż no we kręgi za wo do we, or ga ni za cyj ne a także to wa rzy skie. Na uczy cie lom sta ra ły się przyjść z po mo cą roz ma ite środowi ska: pra cow ni cy na uko wi róż nych spe cjal no ści, psy cho lo go wie, so cjo lo go wie, a na wet ar ty ści, li te ra ci i stu den ci - wszy scy prze ję ci du chem od zy ska nia su we ren no ści.
16 września 1980 po wstał w War sza wie Ko mi tet Po ro zu mie waw czy Sto wa rzy szeń Twór czych i Na uko wych (KPSTiN). Prze wod ni czą cym Ko mi te tu zo stał prof. Kle mens Sza niaw ski. Za po wie dzia no opra co wa nie ra por tu o sta nie kul tu ry pol skiej i wy stą pie nie do władz o zwięk sze nie bu dże tu kul tu ry pol skiej oraz ogra ni cze nie cen zu ry. Pią te go paź dzier ni ka po wsta ło To wa rzy stwo Po pie ra nia i Krze wie nia Na uk.
Je sie nią rozpoczęła się wal ka środowisk fil mo wych m.in. o roz po wszech nie nie fi lmu Ro bot ni cy `80, któ ry był ro dza jem wi zu al ne go ste no gra mu z przebiegu akcji strajkowej i sierpniowych negocjacji Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego z przedstawicielami Komisji Rządowej w Stocz ni Gdańskiej. Reżyserami byli Andrzej Zajączkowski i Andrzej Chodakowski. Zakusy władzy na gotową taśmę – wtedy jeszcze celuloidową – były poważne, jednak dzięki szybkiej akcji Stanisława Manturzewskiego i Jana Józefa Lipskiego nie doszło do skasowania jej. Film osta tecz nie zaczęto wyświetlać zi mą 1981 na nie licz nych se an sach w jed ynym, pe ry fe ryj nym ki nie, bo wszystkie kina były państwowe, zdo ła ło go jed nak obej rzeć set ki tysięcy osób.
Od września 1980 roku w po ko ju stu denc kim Teo do ra „Teosia” Klin ce wi cza w warszawskim Domu Studenckim "Riviera" za wią zy wa ły się ko mi te ty za ło ży ciel skie Nie za leż ne go Zrze sze nia Stu den tów Pol skich (NZS), któ re go prze wod ni czą cym zo stał Ja ro sław Gu zy. NZS ści śle współ pra co wa ł z pra cow ni ka mi na uki i wspie ra ł ich dzia ła nia na praw cze w oświacie.
Ogrom ną ro lę psy cho lo gicz ną u Polaków ode gra ło w tym cza sie przy zna nie Cze sła wo wi Mi ło szo wi li te rac kiej Na gro dy No bla. Mło dzi lu dzie sta li te raz od świtu w ko lej kach do księgarń, roz pro wa dza ją cych dzie ła no bli sty a wkrótce i in nych emigracyjnych pi sa rzy. Nawet o Miłoszu nie słyszała wtedy większo ść na uczy cie li.
Latem Ja ni na Jan kow ska z Polskiego Radia otrzymała nie mal rów nie pre sti żo wą jak Nobel na gro dę Prix Ita lia za re por taż ra dio wy ze Stocz ni Gdańskiej w okresie sierpniowych negocjacji stoczniowców z rządem komunistycznym.
12 li sto pa da 1980 ko mi sja Se na tu UW wy da ła oświad cze nie na te mat „nie wła ści wych de cy zji per so nal nych władz UW pod jętych w la tach 1968 -1980”. Cho dzi ło przede wszyst kim o po zba wio nych w Mar cu 1968 ro ku przez wła dze par tyj ne (jak Mieczysław Moczar) pra wa na ucza nia pro fe so rów i do cen tów UW: Bro ni sła wa Bacz kę, Zyg mun ta Bau ma na, Wło dzi mie rza Bru sa, Ma rię Hir szo wicz, Lesz ka Ko ła kow skie go i Ste fa na Mo raw skie go w gruncie rzeczy za pochodzenie żydowskie większości z nich. W oświad cze niu Se nat UW na zwał dawne de cy zje „wy jąt ko wo bru tal ną in ge ren cją władz w spra wy uni wer sy tec kie” i ocze ki wał ich po tępie nia. Oświad cze nie pod pi sa li: prze wod ni czą cy Ko mi sji Se na tu prof. Kle mens Sza niaw ski, prof. An drzej Bo gu sław ski, dr Ja cek Ko cha no wicz, prof. Jan Ku tek i prof. An drzej Tar kow ski.
Skle py, również spożywcze, w całym kraju świeciły pust ka mi, bo ry nek ogo ło co ny był z wszel kich dóbr, po nie waż wła dze, pa nu ją ce nie mal cał ko wi cie nad dys try bu cją, za mie rza ły lu dzi zmęczyć tru da mi co dzien no ści i „rzu ca ły” ogra ni czo ne ilo ści żyw no ści, do te go re gla men to wa ły sprze daż. Za opa trze nie się w pod sta wo we ar ty ku ły wy ma ga ło nie raz kil ku go dzin ne go sta nia w ko lej kach. Pa ra dok sal nie, utrud nia ło to ży cie, ale po zwa la ło po raz pierw szy od lat utrzy mać się z sa mej państwowej pen sji; wie le osób twier dzi ło, że ży wi się na co dzień tyl ko chle bem ze smal cem. Produkty sprzedawane na targowiskach osiągały bajońskie ceny i były kupowane tylko w razie wyższej konieczności, dla chorych i dla dzieci. Z prywatnych źródeł było wiadomo, że np. w Warszawie magazyny były pełne masła i innych artykułów, zatrzymywanych przez ówczesne władze.
W dość wte dy nie licz nych re stau ra cjach pa no wa ła dro ży zna, ob lężo ne by ły ba ry mlecz ne – pach ną ce pod ki słym mle kiem i klu cha mi ta nie ja dło daj nie epo ki re al ne go so cja li zmu. Jak by idąc za (rze ko mą no ta be ne) ra dą kró lo wej Ma rii An to ni ny, lud prze stał jeść chleb, a prze rzu cił się na ciast ka; tych bo wiem, mi mo re gla men ta cji cu kru i mą ki, za wsze by ło pod do stat kiem. Zło śli wi twier dzi li, że to dla te go, że wła ści cie la mi ciast kar ni (tzw. ajen ci) by li często eme ry to wa ni pra cow ni cy mi li cji i Służ by Bez pie czeń stwa; mie li oni pra wo prze cho dze nia na emeryturę już po 15 la tach pra cy, ja ko sto sun ko wo mło dzi lu dzie i mając „dojścia” do zaopatrzenia w cukier mo gli za jąć się ro bie niem pieniędzy.
Pa no wa ło napięcie. Wła dza pod sy ca ła je naj pierw odmową urzędo wej re je stra cji „So li dar no ści” ja ko związ ku za wo do we go (stało się to wstęp nie 24 paź dzier ni ka, osta tecz nie 10 li sto pa da 1980), po tem na rzu co nymi przez osła wio ne go sędziego Ko ściel nia ka po pra wkami do sta tu tu Związ ku. Napięcie to pod sy ca ła wal ka, aż po groźbę straj ku ge ne ral ne go, o uwol nie nie aresz to wa nych 21 li sto pa da 1980 po li gra fów - Pio tra Sa pe ły z Pro ku ra tu ry Ge ne ral nej i związ ko we go - Ja na Na roż nia ka. Prze ka za li oni do wia do mo ści pu blicz nej opra co wa ną przez pro ku ra to ra ge ne ral ne go PRL, Lu cja na Czu biń skie go, po li cyj ną in struk cję zwal cza nia dzia ła czy związ ku So li dar ność, za ty tu ło wa ną: Uwa gi o do tych cza so wych za sa dach ści ga nia uczest ni ków nie le gal nej dzia łal no ści an ty so cja li stycz n e j, za co zo sta li aresz to wa ni, co wywołało ogromny skandal.
Po wszech nie oby wa te le oba wia li się in wa zji ze stro ny ZSRR, wie le osób uwa ża ło ją za nie unik nio ną i swym przedsięwzięciom nada wa ło rys „osta tecz ny”. Jed na z za an ga żo wa nych w dzia łal ność związ ko wą na uczy cie lek tak wy jaśni ła ro dzi nie swą cią głą nie obec ność w do mu: „Uznaj cie, że ja już wła ści wie nie ży ję. Pamiętajcie tyl ko, że by ście by li szla chet ni!” Przy pad ko wy tak sów karz po dob nie wi dział perspektywę po li tycz ną na ro du: „Po wie dzia łem mo jej je de na sto let niej cór ce: nie ucz się! Po co? I tak wej dą [w do my śle: Ro sja nie - TB] i wszy scy zgi nie my.”
W ta kiej at mos fe rze spo ty ka li się na uczy cie le, zrze sza ją cy się w NSZZPNTiO (1) i po tem w So li dar no ści. Cha rak te ry stycz ną ce chą ów cze sne go ży cia zbio ro we go by ły ze bra nia, od by wa ją ce się na wet po kil ka dzien nie. Ze brań by ło ty le i tak dłu go trwa łe (każ dy chciał wy po wie dzieć swo je zda nie po ty lo let nim mil cze niu), że nie któ rzy pół żar tem wzdy cha li: „Ach, że by wresz cie wpro wa dzi li godzinę po li cyj ną, od ósmej bylibyśmy w do mu, a in ni uzu peł nia li: Jak to – już od pią tej, a nie od ósmej!
Ma rze nia te mia ły się speł nić za le d wie w rok póź niej, ty le że po wpro wa dze niu sta nu wo jen ne go go dzi na po li cyj na obo wią zy wa ła od godz. 22.00.
Teresa Bochwic
1 Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Pracowników Nauki, Techniki i Oświaty – warszawski związek zawodowy, który trwał parę tygodni, po których poszczególne koła weszły w skład ogólnokrajowej „Solidarności”.
- 24/06/2024 09:11 - Gdański bigos: Ukryta bomba
- 20/06/2024 17:02 - Akapit wydawcy: Polizei Scholza mebluje u Tuska
- 20/06/2024 16:59 - Posterunek Straszyn: Ksiądz Jerzy – kapłan, bohater, błogosławiony
- 20/06/2024 16:30 - Gdański bigos: Sześć lat bez Brunona Zwarry
- 18/06/2024 08:36 - Korpus Ochrony Pogranicza, długo jeszcze mamy czekać?