Pamięć zagłady pomorskich elit

Wraz ze zbrojnym atakiem na Polskę rozpoczęła się precyzyjnie zaplanowana i metodycznie przeprowadzona zagłada polskich elit. W Gdańsku, już we wczesnych godzinach rannych 1 września 1939 roku, rozpoczęły się aresztowania Polaków. Zatrzymano ich blisko 2000. Część z nich trafiła do powstałego właśnie obozu dla jeńców cywilnych - Stutthof. Wielu zostało rozstrzelanych w masowych egzekucjach, inni zginęli w wyniku chorób, ciężkiej pracy, fizycznego maltretowania oraz niedożywienia. To tylko część ze 110 000 ofiar - więźniów niemieckiego, nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Stutthof, o których pamięć dopomina się Muzeum Stutthof w Sztutowie.

Polskie elity polityczne, społeczne i duchowe już od czasów zaborów były przeszkodą na drodze całkowitego ujarzmienia narodu polskiego przez państwa zaborcze, gdyż stały one na straży dążeń Polaków do odzyskania niepodległości. Rozwój świadomości narodowej, jaki nastąpił w drugiej połowie XIX w. w otaczających Niemcy krajach słowiańskich, również miał miejsce na Pomorzu, Powiślu, Warmii i Mazurach, ziemiach znajdujących się pod zaborem pruskim. W Niemczech zdawano sobie sprawę, że jedynie likwidacja fizyczna polskich elit zapewni Niemcom panowanie na tych ziemiach. Dlatego Polacy zaangażowani w pracę na rzecz polskości tych ziem, broniący swojego języka, kultury i historii, zwłaszcza powstańcy śląscy i wielkopolscy, działacze plebiscytowi na Warmii, Mazurach i Powiślu, działacze Polskiego Związku Zachodniego, polskie ziemiaństwo, jako szczególnie niebezpieczni dla realizacji planów niemieckich, byli najbardziej poszukiwanymi ludźmi od września 1939 r. Świadczy o tym choćby pismo gauleitera Okręgu Gdańsk – Prusy Zachodnie, Alberta Forstera z 1940 roku, w którym stwierdza: “ze względu na fundamentalną rolę, jaką inteligencja odegrała w przeszłości, zwłaszcza w polityce polonizacyjnej Prus Zachodnich, trzeba ją było zlikwidować natychmiast po zajęciu tego obszaru. Pozostała przy życiu inteligencja zostanie stamtąd również usunięta, aby nie zagrażała szybkiemu i całkowitemu zniemczeniu Pomorza”.

Akcja “Intelligenzaktion”
Nazwiska osób, przeznaczonych w pierwszej kolejności do likwidacji, znalazły się na listach proskrypcyjnych „Sonderfahndungsbuch”, na podstawie których powołane pod koniec sierpnia 1939 r. oddziały specjalne SS i policji – Einsatzgruppen V i Einstazkomamndo 16, oraz oddziały Selbstschutzu, dokonywały aresztowań, w ramach zaplanowanej akcji eksterminacji polskich elit, określanej kryptonimem „Unternehmen Tannenberg”, a na ziemiach zachodnich, w tym i na Pomorzu Gdańskim, noszącej nazwę „Intelligenzaktion”.

W Gdańsku we wczesnych godzinach rannych 1 września 1939 r. oddziały policji, SS i SA zatrzymały około 1500 do 2000 Polaków. Wśród pierwszych aresztowanych byli polscy księża, twórcy polskich parafii w Gdańsku, pracownicy polskich urzędów Wolnego Miasta Gdańska, twórcy Harcerstwa Polskiego w Gdańsku, nauczyciele skupieni wokół Macierzy Szkolnej, lekarze, pracownicy polskich placówek – kolejarze, inspektorzy celni, pracownicy Rady Portu i Dróg Wodnych, pocztowcy, członkowie Polskiego Związku Zachodniego, członkowie Ligi Morskiej i Kolonialnej, członkowie Gminy Polskiej Wolnego Miasta Gdańska, przedstawiciel z ramienia Polaków do Volkstagu Wolnego Miasta Gdańska, pracownicy Komisariatu RP w Gdańsku, uczestnicy powstania wielkopolskiego, pochodzący z Powiśla działacze plebiscytowi, którzy po 1920 r. zmuszeni zostali do opuszczenia Prus Wschodnich, sportowcy Klubu Sportowego „Gedania” i wielu innych.

Z umieszczonych początkowo w przejściowym więzieniu w Viktoria Schule w Gdańsku, wybrano grupę ok. 150 więźniów i 2 września 1939 r. przywieziono do obozu Stutthof, a jedynym powodem ich aresztowania była przynależność do jednej z grup: “polskiej inteligencji, działacza polskiego w Gdańsku” (niem: Poln. Intelligenz, poln. Betätigung in Danzig) lub „zachowanie antyniemieckie, przynależność do kilku polskich klubów lub stowarzyszeń. Początkowo głównym obozem odosobnienia dla ludności polskiej z Pomorza Gdańskiego był obóz w Nowym Porcie (“Lager Neufahrwasser”), który pełnił rolę głównej komendantury obozów jenieckich powstałych w Gdańsku, w tym obozu Stutthof. Od połowy września doprowadzano tam aresztowanych mieszkańców Gdyni - gdyńskich kupców, pracowników sądowych, urzędników celnych, studentów, pracowników Państwowej Szkoły Morskiej w Gdyni, przedstawicieli duchowieństwa i zakonników – jezuitów i franciszkanów, obrońców Helu i Oksywia, gdyńskich Żydów i inspektorów celnych, budowniczych i twórców miasta, a także rzemieślników, potrzebnych do budowy obozu. Poszukiwano również Polaków, których nie zdołano zatrzymać w Gdańsku.

Pierwsze ofiary
Część Polaków, aresztowanych jesienią 1939 r., mordowano w masowych egzekucjach, innych kierowano do obozów zbiorczych, w tym do obozu w Nowym Porcie, skąd przewożono ich do obozu Stutthof. W grudniu 1939 r. w obozie w Nowym Porcie, odnotowano przybycie mieszkańców Bydgoszczy i okolicznych miejscowości, a także więźniów z obozu Hohenbruch - działaczy plebiscytowych i twórców polskiego ruchu narodowego na ziemi sztumskiej i kwidzyńskiej, przedstawicieli polskiego ziemiaństwa oraz nauczycieli polskich z Powiśla, w tym nauczycieli Gimnazjum Polskiego w Kwidzynie.

W styczniu 1940 r. przywieziono zakonników z Górnej Grupy i aresztowanych okolicznych księży: z Inowrocławia, Bydgoszczy, Torunia, Świecia i okolic. Również w styczniu 1940 r. przywieziono ok. 200 więźniów przetrzymywanych początkowo w więzieniu w Forcie VII w Toruniu. Byli to aresztowani w październiku i listopadzie 1939 r. mieszkańcy Grudziądza, Torunia, Bydgoszczy, Chełmży i okolicznych miejscowości. Kolejna grupa więźniów z więzienia w Forcie VII przybyła do obozu Stutthof 21 marca 1940 r.

 
Część pierwszych więźniów zginęła tu w wyniku chorób, szykan i ciężkiej pracy. O losie pozostałych zadecydowano na początku 1940 r. Po posiedzeniu policyjnego sądu doraźnego (“Polizeistandgericht”) w styczniu 1940 r. w obozie Stutthof, kilkudziesięciu działaczy polskich z Gdańska zostało skazanych na karę śmierci. Zostali oni rozstrzelani w dwóch grupach w lesie w pobliżu obozu. Pierwszą grupę, 22 osoby rozstrzelano 11 stycznia 1940 r. Kolejną grupę 67 osób, rozstrzelano w Wielki Piątek 22 marca 1940 r. W egzekucjach tych między innymi rozstrzelani zostali bł. ks. Bronisław Komorowski, bł. ks. Franciszek Rogaczewski, bł. ks. Marian Górecki, ks. Bernard Wiecki, ks. Władysław Szymański, komandor Tadeusz Ziółkowski, dr Władysław Pniewski, Antoni Lendzion.
Około 1800 osób, księży, nauczycieli, lekarzy, kolejarzy i innych, aresztowanych jesienią 1939 r. na Pomorzu Gdańskim, skazano na pobyt w obozie koncentracyjnym. 9 i 19 kwietnia 1940 r. w dwóch transportach, odesłano ich do obozu koncentracyjnego Oranienburg – Sachsenhausen, wśród nich było około 200 księży. Niektórzy z więźniów przenoszeni byli również do KL Auschwitz.

Niepewny politycznie element polski
W sprawozdaniu ze stycznia 1940 r. wyższego dowódcy SS i Policji w Gdańsku, Richarda Hildebrandta, z działalności SS-Wachsturmbann Eimann, obozy znajdujące się na terenie Pomorza: Neufahrwasser, Stutthof i Grenzdorf wymienione są jako „obozy przejściowe dla niepewnych politycznie elementów polskich”. Od 2 września 1939 r. do końca marca 1940 r. przebywało w nich ponad 9000 osób.

Duński więzień, Martin Nielsen, który przybył do KL Stutthof w grudniu 1943 r., pisał o gwałtownie malejącej liczbie więźniów o niskich numerach: ”Polska grupa oporu składała się wyłącznie z polskiej inteligencji, która w okresie od powstania Polski w 1918 r. do napadu Hitlera w 1939 r. rozwinęła się szeroko. Było wśród niej wielu lekarzy, kupców oraz znaczna ilość urzędników kolejowych i celnych. W ciągu zimy 1942 – 1943 grupa ta skurczyła się z liczby około 250 osób do 70 – 80 ludzi.

Pierwszy etap zagłady polskich elit na Pomorzu Gdańskim, etap bezpośredniej zagłady w masowych mordach i pośredniej w obozach przejściowych i koncentracyjnych, zakończył się wiosną 1940 r. Kolejnym było nadanie w październiku 1941 roku obozowi Stutthof jako największego obozu w Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie, statusu obozu pracy wychowawczej (“Arbeitserziehungslager”), a od 7 stycznia 1942 r. - statusu obozu koncentracyjnego (“Konzentrationslager”). Zarówno jako obóz pracy wychowawczej jak i obóz koncentracyjny, Stutthof stał się miejscem, w którym do stycznia 1945 r. osadzano ludność polską za niedotrzymanie obowiązku zameldowania się w urzędach pracy w celu podjęcia pracy przymusowej dla III Rzeszy, za odmówienie podpisania niemieckiej listy narodowościowej (“Deutsche Volksliste”), za ucieczki członków rodzin z Wehrmachtu, za pomoc udzielaną polskim partyzantom, za działalność w organizacjach ruchu oporu, czy za pomoc udzielaną Żydom. Także w tych grupach osadzanych w KL Stutthof więźniów byli przedstawiciele polskich elit – nauczyciele, księża, lekarze, harcerze, polscy przedwojenni oficerowie, młodzież biorąca udział w powstaniu warszawskim, jak i inni, którzy w jakikolwiek sposób działali na szkodę III Rzeszy. Niektórzy z nich byli mordowani w dniu przybycia do obozu, inni ginęli w wyniku ciężkiej pracy, chorób lub byli przenoszeni do innych obozów koncentracyjnych.

2077 dni i lata zapomnienia
Obóz Stutthof był pierwszym i najdłużej istniejącym obozem tego typu na terenach współczesnej Polski. Założony został z inicjatywy gauleitera NSDAP i namiestnika II Wolnego Miasta Gdańska Alberta Forstera. Budową i organizacją zajął się w sierpniu 1939 roku Sturmbannführer SS Max Pauly - jego pierwszy komendant.  Wybrano teren położony daleko od większych skupisk ludzkich, między wsiami: Stegna i Sztutowo, z dobrym połączeniem transportowym z Gdańskiem - szosą, przeprawą promową, koleją wąskotorową, a także z Elblągiem poprzez Zalew Wiślany i kanały. W kompleks obozu włączono budynek Domu Starców z roku 1930, który po 1933 wykorzystywany był na szkolenia kadr partyjnych NSDAP, a na potrzeby obozu został przeznaczony na komendanturę. Otoczony ze wszystkich stron zbiornikami wodnymi - od północy Bałtykiem, od południa i wschodu Zalewem Wiślanym, od zachodu Wisłą, - oraz bagnami, torfowiskami i gęstym lasem skutecznie maskował właściwy charakter obozu.

Działał łącznie 2077 dni. W tym czasie przez obóz przeszło około 110 tysięcy więźniów pochodzących z 28 państw. Wśród nich najliczniejszą grupę narodowościową stanowili Żydzi. Natomiast największe grupy państwowe stanowili kolejno Polacy, obywatele Związku Radzieckiego, Węgrzy i Niemcy. Ocenia się, że blisko 65 tys. więźniów zginęło w wyniku chorób, niedożywienia czy też fizycznego maltretowania. Był jednym z głównych instrumentów, służących do masowej eksterminacji ludności, a po tym jak w czerwcu 1944 został włączony do realizacji planu „Ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” („Endlösung”), stał się obozem masowej zagłady. Plany zakładały, że będzie to obóz większy niż KL Auschwitz.

Wraz z topniejącą przewagą militarną hitlerowskich Niemiec na frontach wojny, w KL Stutthof rozpoczęto ewakuację KL Stutthof, która trwała od stycznia do maja 1945 roku. Spośród około 37 tysięcy więźniów ewakuowanych z głównego obozu i licznych podobozów, na lądowych i morskich szlakach zginęło około 20 tysięcy. Ponad 2000 z nich zostało pochowanych na Cmentarzach Ofiar Marszu Śmierci w Nawczu, Rybnie i Krępie Kaszubskiej, pozostałe ofiary w zbiorowych mogiłach w Pucku, Wejherowie, Luzinie, Strzepczu, w innych znanych i nieznanych miejscach. 9 maja 1945 roku na teren obozu wkroczyli żołnierze dywizji płk. Siemiona G. Cyplenkowa z 48. Armii 3. Frontu Białoruskiego. Uwolnili oni grupę około 150 więźniów i więźniarek pozostałych w obozie.

Do końca 1945 roku teren po byłym KL Stutthof był rękach Armii Czerwonej. Potem przeszedł pod opiekę odradzającego się państwa polskiego, które w powojennym chaosie i powszechnej biedzie, nie było w stanie w godny sposób ochronić takich miejsc pamięci, jak teren po byłym KL Stutthof. Nastąpiła powszechna grabież. Fragmenty rozebranych budynków, elementy konstrukcyjne czy wyposażenia, stały się chodliwym materiałem budowlanym. Tylko byli więźniowie obozu, świadkowie niewyobrażalnego cierpienia, dbali zarówno o pamięć ofiar jak i miejsca. Organizowali spotkania, msze oraz uruchomili skomplikowaną procedurę utworzenia Muzeum. Zanim tak się stało, Lasy Państwowe żarliwie zalesiały teren byłego obozu, dowództwo Wojsk Ochrony Pogranicza ulokowało dwie kompanie, by tu ćwiczyły i strzelały, a pensjonariusze z delegowani z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych spędzali wczasy w byłej komendanturze.

Dopiero 17 lat po wojnie, staraniem i determinacji byłych więźniów, 12 marca 1962 roku na mocy uchwały Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku, na miejscu byłego hitlerowskiego obozu koncentracyjnego Stutthof, powołano Muzeum. Fakt ten zamknął wstydliwy rozdział zapomnienia.

To my jesteśmy pamięcią
Dziś, 59 lat od chwili uruchomienia Muzeum, wśród najważniejszych jego zabytków jest częściowo zachowany Stary Obóz, komora gazowa, komendantura wraz z garażami, przestrzeń ogrodów warzywnych i szklarni, zrekonstruowane krematoria oraz puste już pola tzw. Nowego Obozu i Obozu Żydowskiego. Bardzo bogate są poobozowe archiwa i zbiory, do których trafiają kolejne pamiątki po byłych więźniach przekazywane przez nich samych lub ich rodziny. Ostatnio pozyskano między innymi: naszywkę z numerem „P 37421” należącym do więźnia Alfonsa Dullmera; sygnet nielegalnie wykonany w obozie ze srebrnej łyżeczki przez więźnia Bolesława Jakubowskiego, ozdobnie grawerowany numerem „34414” oraz napisem „KL Stutthof 1944” czy też deska, na której zachował się wykonany za pomocą ołówka napis, pozostawiony prawdopodobnie przez więźnia Henryka Lesińskiego: “Warszawa ul. Narbutta Nr 22, Robiłem tutaj jako cieśla, Henryk Lesiński, Siedział w Sztutofie do końca wojny za [szmugiel]”.

Jednak przede wszystkim zespół Muzeum, skupia się nie tylko na typowych muzealnych zadaniach, ale przede wszystkim, na zachowywaniu Pamięci, także o zagładzie pomorskich elit. Ocalali z KL Stutthof nieuchronnie odchodzą, tylko garstka pozostaje przy życiu. Dlatego też, co roku, każdego 9 maja, w rocznicę wyzwolenia byłego KL Stutthof, zespół Muzeum organizuje specjalne uroczystości, podczas których byli więźniowie przekazują Przesłania dla potomnych. Stają się one swoistym mottem na kolejny rok. Na przykład w ubiegłym roku, roku pandemii i konieczności zamknięcia Muzeum dla zwiedzających, zarówno działalność edukacyjna jak i oświatowa przeniosła się do sieci internetowej. Tam przygotowano specjalne lekcje edukacyjne, w postaci scenariuszy oraz e-learningu, przygotowano wirtualny spacer po Gdańsku, po miejscach związanych z obozem Stutthof, czy też udostępniono relacje więźniów w akcji “Oddajmy głos byłym więźniom”. Przygotowano także specjalny projekt społeczno-multimedialny “To My Jesteśmy Pamięcią!”, w którym każdy chętny mógł wziąć udział, poprzez zgłoszenie się do Muzeum i nagraniu otrzymanego fragmentu relacji Świadka, a potem umieszczeniu go na własnym profilu w mediach społecznościowych. Wśród wielu pozycji wydawniczych, znalazła się pierwsza publikacja wspomnień młodocianych więźniów KL Stutthof i jedna z niewielu w Polsce, która podejmuje temat niewoli dzieci w obozach koncentracyjnych podczas II wojny światowej. Jest to książka “Dorośli odbierają wydarzenia inaczej”, do której wybrano relacje prawie czterdziestu nieletnich, którzy przeżyli pobyt w KL Stutthof. Bowiem na podstawie częściowo zachowanej dokumentacji źródłowej można potwierdzić pobyt w obozie Stutthof 4892 dzieci i więźniów małoletnich. Wielu z nich tu przyszło na świat. Jednak każdemu z byłych więźniów KL Stutthof, bez względu na wiek, wyznanie czy płeć należy się przywrócenie tożsamości ukrytej pod obozowym numerem. Stąd działania zespołu Muzeum mają na celu dotarcie do jak najszerszego odbiorcy, by wspólnie, w poczuciu wzajemnego szacunku i zrozumienia, zaangażować go w proces zachowywania Pamięci i przekazywania jej w nieubłaganej sztafecie pokoleń. Zanim nastąpi Wielka Cisza, czyli moment, w którym odejdzie ostatni Świadek.

dr Danuta Drywa, kierownik Działu Dokumentacyjnego
Piotr Tarnowski, dyrektor Muzeum Stutthof w Sztutowie