Mateusz Smolana: Polityka pamięci o opozycji wobec PRL i o „Solidarności”

Z Mateuszem Smolaną, historykiem, dyrektorem Instytutu Dziedzictwa Solidarności, rozmawia Artur S. Górski

- Co jest misją, utworzonego 31 sierpnia 2019 r., Instytutu Dziedzictwa Solidarności?
Mateusz Smolana: Zadaniem, czy inaczej misją Instytutu jest popularyzacja wiedzy o NSZZ „Solidarność” oraz fenomenu ruchu społecznego pod jego sztandarem i o opozycji demokratycznej w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem zrywu z 1980 roku. Tradycja narodowa, do której odwołuje się NSZZ „Solidarność”, powinna stanowić motywację intelektualną dla młodych pokoleń szukających teraz inspiracji dla własnej drogi życiowej.​ Jednym z celów IDS jest też dokumentowanie i upamiętnianie różnych nurtów opozycyjnych i oporu społecznego oraz aktywności duchownych Kościoła katolickiego.

- Jak są realizowane zadania IDS?
Mateusz Smolana: Zadanie instytut realizuje poprzez przedsięwzięcia kulturalne, społeczne i naukowe, nawiązujące do historii najnowszej i tradycji „Solidarności”, edukację oraz badania naukowe nad 42–letnią historią NSZZ „Solidarność”. Instytut Dziedzictwa Solidarności jest instytucją kultury zorganizowaną i współtworzoną przez MKiDN i Komisję Krajową NSZZ „Solidarność”. Konieczność jego utworzenia wynikała z obiektywnej oceny sytuacji w przestrzeni instytucji kultury. Wicepremier Piotr Gliński był członkiem „Solidarności”, pracował w zespole interwencji i mediacji Regionu Mazowsze, współorganizował strajk w PAN, jego zaangażowanie jest oczywiste. Mamy w dorobku szereg wystaw, jak ta o strajkach w 1980 r. To jeden z najważniejszych momentów najnowszej historii. Wystawa „Człowiek rodzi się i żyje wolnym”, powstała w celu uczczenia 40 rocznicy wydarzeń na Wybrzeżu. Za nią poszły inne...

- By poznać historię organizacji, grupy ludzi, „podziemnego” pisma, potrzebne są źródła. Badania to nie jest publicystyka. Jak zatem ułatwić dostęp do siłą rzeczy rozproszonych źródłach do badań nad NSZZ „Solidarność” i WZZ Wybrzeża?
Mateusz Smolana: Przed IDS jest do zrealizowania program uporządkowania i opisania źródłowych materiałów,  obliczony na wieloosobowy zespół, który podejmie się kwerendy i opracowania związkowych dokumentów. To do IDS będą zwracali się ci, którzy są zainteresowani źródłami dotyczącymi NSZZ „S”. Są jeszcze ludzie z pokolenia tworzącego „S”, które trwa przy związkowym sztandarze. Trzeba z ich wiedzy skorzystać.

- Są też inne, nawet bogatsze i większe instytucje o podobnym charakterze. Po co zatem Instytut?
Mateusz Smolana: Członek Związku, mającego swój sztandar i nazwę, na wystawie w ECS nie znajdzie kontynuacji po 1989 r., a NSZZ „S” jest kontynuatorem tego, co działo się od 1980 roku. Legenda, że wszystko się skończyło szczęśliwie przy Okrągłym Stole i 4 czerwca 1989 roku jest mocno wybiórcza. Rolą IDS jest szerokie spojrzenie na „S”, jako ruchu społecznego, a przede wszystkim związku zawodowego, który wyrósł ze strajku sierpniowego 1980 r.

- Co, czy kto, gwarantuje autonomię działań IDS?
Mateusz Smolana: Organem doradczym i naukowym IDS jest 21–osobowa Rada instytutu, w której zasiadają m.in. Andrzej Kołodziej, jako jej przewodniczący, jeden z sygnatariuszy Porozumień sierpniowych z 1980 r. i przewodniczący komitetu strajkowego w Stoczni im. Komuny Paryskiej, współzałożyciel Solidarności Walczącej i Andrzej Gwiazda, współtwórca WZZ Wybrzeża i NSZZ "S", ks. Ludwik Kowalski, proboszcz parafii pw. św. Brygidy, wielu znakomitych naukowców, historyków.

- W 1980 roku „Solidarność” to było prawie 10 milionów rodaków. Wydaje się, że jej dzieje są dość dobrze znane?
Mateusz Smolana: Narracja o „Solidarności” jest złożona i ma, poprzez 42 lata jej historii, wiele aspektów. Jest przed IDS do zagospodarowania przestrzeń do badań i do jej promocji. Instytut przygotowuje obecnie wystawę o jednym z mało znanych epizodów, czyli o wojskowych obozach specjalnych dla działaczy „S”, w których ograniczano wolność poprzez wcielenie do wojska zimą na przełomie 1982 i 1983 r.

(Rozmowa na podst.: „Magazyn Solidarność” 06/2022, fot. www.solidarnosc.gda.pl)