Akapit wydawcy: Pruski porządek w Sopocie

W mieście Donalda Tuska pomnik pruskiego architekta to żadna ekstrawagancja. W końcu ma tylko kilka metrów, a pomnik cesarza Wilhelma miał w Gdańsku 15. Jego odsłonięcie rekomenduję w rocznicę pierwszej egzekucji Polaków 11 stycznia 1940 roku. Dobrze byłoby wspomnieć przy tej okazji o zasługach Ericha Tempa, szefa NSDAP "in Zoppot", dla jakości list proskrypcyjnych Polaków wytypowanych do zamordowania. Nie było na niej Anny Liebke, korektorki w "Zoppoter Zeitung", gazecie kontrolowanej przez NSDAP, mamy mamy obecnego premiera. Trzeba mieć nadzieje, że uhonorowany architekt, inaczej niż wielu niemieckich obywateli Wolnego Miasta Gdańska, nie był członkiem tej partii.

Przed sopockim ratuszem odbył się ostry protest przeciwko odsłonięciu pomnika Paula Puchmüllera – pruskiego architekta i urzędnika, którego działalność przypadła na czas intensywnej germanizacji polskich ziem. Monument, kosztujący 350 tys. zł, ma 5,5 metra wysokości i jest już gotowy do instalacji. Mieszkańcy, radni i posłowie opozycji mówią jednak jednym głosem: „Nie chcemy tego u siebie!”

Pruski porządek i antypolonizm. Kiedy architektura staje się narzędziem ideologii...

Paul Puchmüller (1843–1903) był jednym z tych architektów, którzy wcielali w życie pruski ideał „porządku przez kulturę”. Wykształcony w Królewskiej Wyższej Szkole Technicznej w berlińskim Charlottenburgu, kształtowany był w duchu neokantyzmu – filozofii łączącej etykę obowiązku z ideą państwa wychowawcy.

W reakcji na rozbiory Polski Immanuel Kant oceniał Rzeczpospolitą jako przykład państwa, które nie potrafiło utrzymać ładu i dyscypliny. W pruskiej interpretacji jego poglądów utrwaliło się przekonanie, że naród pogrążony w anarchicznej wolności potrzebuje silnego przewodnika. Ujęto to później w zdaniu, które stało się hasłem oświeconego, niemieckiego antypolonizmu:
„Dzięki pruskiemu państwu - wychowawcy Polacy oduczą się wreszcie swojej barbarzyńskiej wolności.”

Choć Kant nigdy nie wypowiedział tych słów dosłownie, to właśnie w taki sposób jego filozofię odczytywano w Prusach. Z idei rozumu i prawa uczyniono moralne usprawiedliwienie rozbiorów – akt „wychowawczy”, który miał narzucić Polakom porządek i dyscyplinę. Tak narodził się antypolonizm oświecony, później przekształcony w antypolonizm państwowy.

Misja cywilizacyjna Wilhelma II
W tym klimacie Puchmüller został przysłany do Sopotu przez cesarską administrację, by przekształcić dawną kaszubsko-polską osadę we wzorcowy niemiecki kurort – uporządkowany, nowoczesny i podporządkowany pruskiemu duchowi.

Cesarz Wilhelm II Hohenzollern, ostatni cesarz Niemiec, kontynuował tę ideologiczną linię. W jego polityce dominował ton ksenofobiczny i imperialny: Polak był dla niego figurą „wschodniego chaosu”, który trzeba okiełznać niemiecką dyscypliną. Wysyłał więc urzędników i architektów, takich jak Puchmüller, aby w nadbałtyckich miastach urzeczywistniali program germanizacji przestrzeni.

Sopot w jego wizji stał się projektem propagandowym cesarstwa – pięknym i funkcjonalnym, a zarazem podporządkowanym idei porządku i lojalności wobec państwa. To była germanizacja nie mieczem, lecz fasadą i ornamentem, przebrana w język kultury i post.

Secesyjna dekoracyjność, tak chętnie stosowana przez Puchmüllera, pełniła funkcję estetycznej kompensacji – upiększała świat coraz bardziej techniczny i biurokratyczny. Architektura kurortowa Sopotu wyglądała jak sen o harmonii, lecz była to harmonia pozorna – przykrywająca społeczne napięcia, nierówności i militaryzm.

Jak zauważył Oswald Spengler, to moment, w którym kultura staje się cywilizacją, a twórczość – dekoracją upadku. W przypadku Puchmüllera forma zastąpiła ideę, a porządek – sens.

Mieszczaństwo i autorytet
Puchmüller był typowym przedstawicielem mieszczaństwa pruskiego – klasy, która bardziej niż wolności pragnęła bezpieczeństwa i ładu. W jej mentalności zakorzeniła się potrzeba autorytetu i przekonanie, że posłuszeństwo jest warunkiem moralności. Ten typ myślenia – lęk przed chaosem i fascynacja strukturą – stał się duchowym pomostem między pruskim państwem urzędników a totalitarnym państwem Hitlera.

Antypolonizm, obecny od czasów Kanta i Wilhelma II, w III Rzeszy został już tylko doprowadzony do logicznego końca – w ideologii biologicznej wyższości. Między oświeceniowym pruskim „państwem wychowawczym” a niemieckim, nazistowskim „państwem rasowym” istniała różnica języka, ale nie intencji: oba miały „naprawiać” świat, eliminując to, co nie pasuje do ich porządku.

Puchmueller nie był ideologiem, lecz symptomem epoki, w której architektura stała się narzędziem wychowania i dominacji. Jego styl – pozbawiony indywidualizmu, podporządkowany wspólnocie i wychowawczej funkcji przestrzeni – współbrzmiał z późniejszym ideałem sztuki państwowej propagowanym przez Goebbelsa.

U Puchmüllera, podobnie jak później w estetyce narodowego socjalizmu, piękno służyło wychowaniu i dyscyplinie, a forma miała kształtować lojalnego obywatela, nie wolnego twórcę.

Jego dzieła, choć powstały wcześniej, stały się naturalnym ogniwem łączącym pruski urzędowy racjonalizm z totalitarnym antypolonizmem, w którym architektura była narzędziem porządku, kontroli i kultu władzy.

Post scriptum
Dlaczego tak się dzieje?

W Gdańsku, Wrocławiu, Szczecinie, teraz w Sopocie?

Warto przypomnieć sobie anegdotę o „gotowaniu żaby”.

Jeśli wrzucisz ją do wrzątku – wyskoczy.

Jeśli jednak podgrzewasz wodę powoli, nie zauważy, że traci życie.

Tą żabą są dziś Sopocianie, Gdańszczanie, Wrocławianie i Szczecinianie – mieszkańcy polskich miast, którzy nawet nie zauważą, że wkrótce będą nazywani Danzigerami, Sopocianerami, Einwohner von Breslau, Einwohner von Stettin.

Nie zauważą nawet, kiedy historia zostanie przetłumaczona na obcy język – łagodnie, krok po kroku, tak by wszystko znów wyglądało „porządnie”.

Przypilnowane przez Brukselę i Berlin – Es muss Ordnung herrschen w Republice Federalnej Europy!

Kiedyś, dokładnie 1 września 1903 roku, w Gdańsku odsłonięto pomnik cesarza Wilhelma I, dziadka Wilhelma II, którego wkład w germanizację ziem polskich znaczą pruskie rugi. Na zdjęciu przed pomnikiem przy Bramie Wyżynnej utrwalono krewnych dziennikarza "Gazety Gdańskie", którzy przyjechali z Bydgoszczy. Kilka lat później zamordowano ich podczas "Bromberger Blutsonntag", bydgoskiej krwawej niedzieli.

Może warto przynajmniej jego popiersie ustawić w gabinecie prezydenta Sopotu. Taki miły sentymentalny akcent...

Marek Formela