Konstytucja 1791 - testament gasnącej Ojczyzny

Konstytucja. Słowo dzisiaj powszechnie używane. Czy się zużyło, taj jak jej lekceważone tak litera jak i duch? A może zaczęliśmy się od kilku miesięcy nad ustrojem państwa cokolwiek bardziej zastanawiać?

W najbliższą środę, czyli 4 maja 2016 r., odbędzie się nawet nadzwyczajna sesja Sejmiku. Pomorscy radni głosować będą nad rezolucją w sprawie uczczenia twórców i obrońców Konstytucji 3 Maja. Dla wielu będzie to okazją by wezwać władze państwowe do rozwiązania kryzysu konstytucyjnego. Przypomnijmy zatem co wydarzyło się 225 lat wstecz.

Obraz Jana Matejki „Konstytucja 3 Maja 1791” pokazuje niesionego na rękach króla Antoniego Stanisława Poniatowskiego, zwanego Augustem, jednego z największych kapitulantów w naszych dziejach.

Po kościuszkowskiej insurekcji król abdykował choć nie musiał tego czynić. Przódy przystąpił  do Targowicy.
Nim to uczynił król podjął się wprowadzania reform. Utworzył ministerstwa skarbu i wojska oraz ustanowił cło krajowe. Na ocenie jego postaci waży i tak na zawsze uległość wobec carycy Katarzyny Wielkiej i ów akt abdykacji.  

Warto więc, świętując dzień uchwalenia pierwszej w Europie, nowożytnej Konstytucji przypomnieć sobie słowa największego kapitulanta Rzeczpospolitej:
"Nie szukając w ciągu królowania naszego innych korzyści lub zamiarów, jak stać się użytecznym ojczyźnie Naszej, byliśmy także tego zdania, iż opuścić należy tron w okolicznościach, w których rozumieliśmy, że oddalenie Nasze przyłoży się do powiększenia szczęścia współziomków Naszych lub też przynajmniej umniejsza ich nieszczęścia; przekonani teraz, że pieczołowitość Nasza na nic się ojczyźnie Naszej nie przyda, kiedy nieszczęśliwa zdarzona w niej insurekcja pogrążyła ją w teraźniejszy stan zniszczenia, i rozważywszy, że środki względem przyszłego losu Polski koniecznie potrzebne z powodu naglących okoliczności, a od Najjaśniejszej Imperatorowej Wszech Rosji i innych sąsiednich mocarstw przedsięwzięte, jedynymi są do przywrócenia pokoju i spokojności współobywatelom Naszym, których dobro zawsze było najmilszym przedmiotem starań Naszych — postanowiliśmy przeto z przywiązania do spokojności publicznej oświadczyć, tak jako też niniejszym aktem najuroczyściej ogłaszamy, że wolnie i z własnej woli wyrzekamy się bez ekscepcji wszelkich praw Naszych do Korony Polskiej, do Wielkiego Księstwa Litewskiego i innych należących do nich krajów".  


Ten model „realpolitik” był później przez lata uprawiany, przerywany jedynie tragicznymi powstaniami narodowymi i dwudziestoletnim epizodem II Rzeczpospolitej.

Szczęsny Potocki, Xawery Branicki i Seweryn Rzewuski, tworząc przy wsparciu Moskwy konfederację targowicką tak uzasadniali oparcie się na obcej sile militarnej: "Intencjami wprowadzenia armii Jej Wysokości Cesarzowej Rosji Katarzyny Wielkiej, sojuszniczki Rzeczypospolitej, są i zawsze były przywrócenie wolności Polakom i Rzeczypospolitej, a w szczególności zapewnienie wszystkim obywatelom bezpieczeństwa i szczęścia."

To jednak, co na trwałe pozostało, to spisany dokument - Konstytucja 3 Maja, druga na świecie, ustawa zasadnicza, uchwalona w czasie Sejmu Czteroletniego w 1791 roku przez stronnictwo patriotyczne jako rezultat kompromisu i próby naprawy Rzeczypospolitej po I rozbiorze.
Inspirowali ją i spisali, podobnie jak Konstytucję Stanów Zjednoczonych, wolnomyśliciele, zasiedlający nader modne i wpływowe wówczas masońskie loże.

Ten powiew mentalnego, politycznego spisku kształtował wówczas świat od Bostonu, przez Paryż, do Warszawy.
Konstytucja 3 Maja - Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1791 roku - ustanawiała ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów.    

Konstytucja wprowadzała polityczne równouprawnienie szlachty i stanu mieszczańskiego. Zniosła instytucję jednomyślności, czyli wywindowania do granic absurdu poczucia szlacheckiego egocentryzmu i praw obywatelskich, czyli liberum veto.   
Warto przypomnieć, że źródeł Konstytucji szukać trzeba w konfederacji barskiej. Ten dumny zryw w obronie wolności miał też swoje intelektualne podłoże. Konfederacji mieli swego ambasadora Michała Wielhorskiego, który namówił francuskich myślicieli Gabriela Bonnot de Mably i Jeana-Jacques Rousseau by spisali wstępny projekt konstytucji Considérations sur le gouvernement de Pologne. Francuzi przedstawili swoje wersje w 1771 i 1772 roku.

Mawia się, że historia kołem się toczy.
Po utracie niepodległości Konstytucja przypominała o demokratycznych i wolnościowych tradycjach. Była ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny - jak pisali Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj.
18 maja 1792 około 20 tysięcy konfederatów targowickich wspieranych przez  rosyjską armię  w sile 100 tysięcy żołnierzy, położyło kres drodze ku reformom.  

Książę Józef Poniatowski i Tadeusz Kościuszko zadali Rosjanom poważne ciosy w kilku bitwach. Niestety król latem 1772 roku uznał, że poddanie się jest jedyną alternatywą doprowadzając do klęski. W 1793 roku nastąpił kolejny rozbiór Polski i Rzeczypospolita stała się na dwa lata państewkiem buforowym z marionetkowym królem i rosyjską armią nim w 1795 r. nie zniknęła z map.

Pamięć o konstytucji narodowej przez kolejne lata pomagała podtrzymywać polskie dążenia do niepodległości i sprawiedliwego społeczeństwa.  

Artur S. Górski