XIX wiek w sentymentalnym naturalizmie gdańskich malarzy

Malarska sztuka XIX wieku wstrząsnęła posadami Europy. Stare poglądy legły w gruzach a nowe powstawały jedne po drugich. Gdańsk jako duże miasto z malarskimi tradycjami dawnej sztuki nie był odosobniony. Dzięki powstałej w 1804 roku Szkoły Sztuk Pięknych nauka malarstwa kwitła i to na niezłym poziomie.

Ojcem duchowym pod którego skrzydłami rozwijała się sztuka w Gdańsku był Johann Carl Schultz (1801, Gdańsk - 1873, Gdańsk). Wielka osobowość miejscowego malarstwa. Twórca, który sam, ale także za sprawą swoich wybitnych uczniów: Stryowskiego, Roddego, Juchanowitza czy Hildebrandta, rozsławił Gdańsk na całą Europę. Zasłynął trzema albumami akwafort, które ukazywały się od 1855 do 1867 roku, „Danzig und Seine Bauwerke” (Gdańsk i jego budowle - 54 akwaforty).

Johann Carl Schultz, Wielka Sala Rady Ratusza Głównego Miasta, Gdańsk 1855, karta 12, akwaforta

Szybki rozwój sił wytwórczych, powstawanie wielkiego przemysłu i kapitału miał duży wpływ na rodzenie się nowych form sztuki i to niemal jednocześnie we wszystkich europejskich krajach. Demokratyzacja jej znaczenia zaczęła służyć mieszczaństwu, rozwijała się krytyka, dostęp do niej był otwarty i coraz szerszy. Odległości między Paryżem, Berlinem, Brukselą, Wiedniem, Rzymem czy Florencją kurczyły się, sztuka stała się coraz bardziej eklektyczna. Jeszcze na chwilę powrócił do łask klasycyzm i greckie ideały, ale już wkraczał romantyzm, realizm, symbolizm, impresjonizm w końcu neoimpresjonizm. Każdy z tych kierunków wyrastał na podłożu społecznym i odpowiadał pewnym przeobrażeniom życia politycznego i ekonomicznego. Rozpoczęła się walka o kompozycję i styl, której wyrazem był: kolor, światło, linia, powietrze. Interpretacje haseł pozostały sprawą indywidualną artystów. Poza znaczącymi symbolami XIX wieku - parą i elektrycznością, szybkość stała się udziałem życia kulturowego epoki, ale też dzięki temu malarstwo zanotowało niezwykły rozkwit.

Johann Carl Schultz, Pinie z Neapolu, 1864, olej, płótno

Na malarstwie XIX wieku odcisnęły swoje piętno cztery okresy:
- 1800-1830 okres klasycyzmu Louisa Davida, nadwornego malarza Napoleona Bonaparte
- 1830-1848 okres Delacroix, romantyków i pejzażystów z Barbizon
- 1848-1870 okres realistów na czele z Milletem i Courbetem
- 1870-1900 okres impresjonistów i neoimpresjonistów

Julius Gottheil, Oliwa, ok. 1850, olej, płótno

Zasługą romantyzmu był zwrot ku naturze. Malarstwo angielskich artystów: Constale’a, Furnera i Turnera miało decydujący wpływ na europejską sztukę pierwszej połowy XIX wieku. Angielscy pejzażyści stali się inicjatorami malarstwa krajobrazowego a jego głównym przedstawicielem został we Francji Paul Huet inicjator ruchu artystycznego, którego ostoją była wioska Barbizon położona na skraju lasów Fontainebeau niedaleko Paryża. W cieniu starych dębów i ciszy pól rozwijała się tam od 1830 roku szkoła, która do europejskiego malarstwa wprowadziła pierwiastek miłości natury, powietrza i światła. Jej największym przedstawicielem był Jean Baptiste Camille Corot.

Wilhelm Alexander Meyerheim, Odpoczynek Pocztyliona, 1881, olej, płótno

W gdańskim malarstwie pojawił się wówczas jeden z najpopularniejszych okresów XIX wieku. Romantyczna wolność ducha, romantyczna ironia przez odniesienie do rzeczywistości przeistoczyła się w biedermeierowski humor. Zrodziła się nowa stylistyka, pewnego rodzaju odmiana samotności, odosobnienia i indywidualizmu, pojawił się nowy człowiek zasklepiony w swoim świecie. Powstał pejzaż intymny jako widok rzeczywistości. Coraz większą popularność zdobywają szczególnie w Gdańsku obrazy szkoły düsseldorfskiej, czy malarzy z Monachium, Berlina i Wiednia. Tworzą oni intymne krajobrazy natury i wyrażają swój indywidualny stosunek do każdego drzewa czy krzaka, pragnąc jeszcze raz tam powrócić. Istotne w tej sztuce jest poczucie czystości i swobody na łonie natury. Ta łączność prowadzi do zrozumienia jej sentymentalności. Jednym z przykładów takiego malarstwa może być pochodzący z kolekcji Andrzeja Walasa pejzaż malarza związanego z Gdańskiem Louisa Friedricha Rudolpha Sy, „Młodzieniec na rybach”.

Alfred Bachmann, Bosfor o zachodzie słońca, olej, płótno

Innym przykładem może być obraz Hermanna Botha, toskański pejzaż namalowany cztery lata przed jego śmiercią, pasterze pędzący bydło przez kamienny mostek (1857). Obraz powstał po krótkim pobycie w Paryżu (1855) i zaliczyć go można do okresu rozwijającej się sztuki niemieckiego realizmu przesiąkniętego duchem romantyzmu połowy XIX wieku. Pejzaż Botha przywołuje potęgę i bogactwo przyrody. Pasterze pędzący kozy i bydło są tylko małą cząstką świata natury. Przyroda bezwiednie staje się bohaterem obrazu, okazuje się tematem samym w sobie, pierwiastkiem emocjonalnego przeżywania dzieła. Światło kształtuje nastrój i nadaje scenie blask gorących południowych stron kontynentu. Daleki jest od północnego charakteru powtarzanych motywów Schimera, nauczyciela Hermanna Botha: heroicznego krajobrazu, wodospadów, ciemnych lasów, zeschłych konarów drzew, burzowych chmur i ruin starych zamków. Artysta skorzystał z popularnego krajobrazu, właściwie motywu, przedstawił go w dość interesującej, oryginalnej scenerii, w ciekawej gamie kolorów rozświetlających prawdopodobnie poranek. Zachował pełną staranność w stylu kompozycji wcześniejszych mistrzów. Malarstwo Botha ukształtowane w düsseldorfskiej szkole pejzażu i przez profesora Johanna Wilhelma Schirmera nie było już kalką romantycznych wizji wykorzystujących dzikie aspekty natury. Both poszukiwał czegoś innego ‒ krajobrazu mniej dramatycznego, bardziej prozaicznego, zwyczajnego. Charakterystyczna i typowa scena dla miejscowych wieśniaków została przez artystę ujęta jeszcze w granicach romantycznej wizji natury połowy XIX wieku.

Louis Friedrich Rudolph Sy, Młodzieniec na rybach, olej

Okres ten wbrew obiegowej opinii odkrył wiele talentów gdańskiego malarstwa, jeszcze do dziś mało znanych i słabo rozpoznawalnych by wymienić tylko malarzy pochodzących z rodziny Meyerheimów, Gregoroviusów, Scherresów czy takich artystów jak: Robert Reinick, Otto Brausewetter, Julius Schönrock, Louis Friedrich Sy, Bernard Maximilian Strumhöfel, Hermann Both, Arthur Bendrat oraz wcześniej wymieniony Johann Carl Schultz i jego uczniowie. Niewątpliwie wszelkie talenty sporej grupie gdańskich artystów XIX wiecznego Gdańska przypisać należy powstałej tu na początku wieku półwyższej Szkoły Sztuk Pięknych i możliwość dalszego studiowania w wyższych uczelniach ówczesnej Europy. Za pośrednictwem powstałego w 1816 roku Towarzystwa Pokoju przez blisko 100 lat jego działalności wsparto stypendiami około 1800 uzdolnionych obywateli Gdańska, reprezentujących różne dziedziny życia artystycznego. Spośród malarzy z takiej pomocy między innymi skorzystali: Johann Carl Schultz, Carl Theobald Gregorovius, Albert Juchanowitz, Arthur Bendrat.

Hermann Both, Pasterze, 1857, olej, płótno

Mistrzem w operowaniu romantycznymi nastrojami była jedna z znakomitości niemieckiej sztuki August Wilhelm Schirmer. Poetycka interpretacja natury za pomocą idealistycznych motywów, specjalnie dobranego światła, kolorów i formy znajdowała się pod wpływem okresu harmonijnego komponowania różnych wariantów tematycznych takich scen. W wielu wypadkach były to poszukiwania oparte na zaspokajaniu przyjemności z malowania. Talent ich autorów, umiejętność obserwacji i umiejscowienie wydarzenia w naturze określały rodzajowy charakter dzieła. Pewna zmysłowość wpływała na doznania i decydowała o atrakcyjności obrazu. Malarstwo rodzajowe XIX wieku dostarczało wielu informacji o warunkach życia, strojach czy nawet tradycji, zanotowało w historii sztuki ważny okres, dziś już tylko nieliczni umieją docenić jego walory.

Obrazy pochodzą z prywatnej kolekcji Andrzeja Walasa

Stanisław Seyfried