Polska i Litwa – wspólny dom w Europie/Lenkija ir Lietuva – bendrieji namai Europoje

Unia - ten termin nie jest obcy Polsce i Litwie. Nim ogłoszono powstanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (1957 r.), ewoluującej w Unię Europejską, powołaną traktatem z Maastricht w 1993 r., sześć wieków wcześniej w Krewie zawiązana została unia personalną łącząca Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie, tworzących z czasem największe państwo ówczesnej Europy.

1 lipca 1569 r. podpisano Unię lubelską, powołującą Rzeczypospolitą Obojga Narodów, państwo federalne, zdolne trzymać w szachu Moskwę i przeciwstawić się Imperium Osmańskiemu. Nasze drogi formalnie spotkały się ponownie w 2004 roku gdy Litwa przystąpiła do NATO i została przyjęta, wraz z Polską, i siedmioma innymi państwami do Unii Europejskiej.

Wspólna kultura i religia oraz zapis dawnych triumfów to znaki wspólnej przeszłości. Teraz czas na ekonomię, na współpracę gospodarczą, na wzajemny szacunek podbudowany wspólną historią, ale i wspólnymi interesami gospodarczymi i politycznymi.

Unia Europejska u swego fundamentu ma wspólną europejską, często pełną konfliktów, historię, bliskość kulturową oraz wspólną tożsamość i identyfikację z wartościami demokratycznymi i filozofią prawa. Nowoczesny patriotyzm jest zakorzeniony w przeszłości, ale nastawionego na przyszłość. To wizja państw nowoczesnych, silnych gospodarczo, ale i solidarnych.

Blisko 450 lat jakie minęły od Unii lubelskiej pokazują, że aktualny jest ten model polityki, który można określić mianem „polityki jagiellońskiej” – opartej na budowania silnej pozycji Polski i Litwy w Unii w oparciu o jak najlepsze relacje z Ukrainą, Gruzją, Azerbejdżanem, z Łotwą i Estonią. I nie chodziło tylko o sferę gospodarki, bezpieczeństwa energetycznego, ale też o wspólnotę wartości. To budować może naszą pozycję w Unii Europejskiej i jednocześnie wzmacnia naszą rolę w relacjach z Rosją. Współdziałając neutralizujemy tych, którzy realizują swoje cele bez oglądania się na nasze interesy. Polska i Litwa to nie przystawki na stole gry między Rosją, Niemcami, a Unią Europejską. Polska i Litwa nie są skazane na zdeterminowanie układu w tej części kontynentu osią Moskwa- Berlin. Jest przecież, chociaż z trudem dostrzegany - kierunek skandynawski na Radę Nordycką.

Z Republiką Litewską mamy za sąsiada obwód królewiecki, gdzie splatają się interesy Rosji i Niemiec. Współpraca Berlina i Moskwy w Strefie Królewieckiej powinna być poszerzona o Litwę i Polskę. To zadanie obu dyplomacji na nadchodzącą dekadę.
By jednak planować w międzynarodowej perspektywie postarajmy się ułożyć nasze delikatne relacje. Nie są one wolne od zaszłości historycznych. Na wzajemnych konfliktach wygrywa zawsze ten trzeci więc tej delikatnej sferze nie ma miejsca na debatę zdominowaną przez ulicznych radykałów.  
Trudno chyba w Europie znaleźć tak bliskie swoją historią narody, a zarazem tak odległe politycznymi wyborami ostatniego stulecia. Polska i Litwa były silne, kiedy były razem.

„Litwo Ojczyzno moja” zaczyna się najbardziej bodaj znany nasz wspólny poemat. Adam Mickiewicz pisząc „Pana Tadeusza” nie miał wątpliwości. Podobnie Czesław Miłosz, który rozkochanie do Litwy przemienił w literacką Nagrodę Nobla. Łącznikiem między nami jest też  eseista, poeta, przyjaciel Miłosza Litwin Tomas Venclova. Ale czy Litwa to tylko ojczyzna poetów? Wielu z nas z rozrzewnieniem patrzy na stare mapy i czyta o czasach świetności Rzeczypospolitej Obojga Narodów. By kształtować politykę, a nie być jej biernym aktorem trzeba odrobiny odwagi. Tym bardziej, że mamy potężnego sąsiada. Kreml bowiem chce faktycznego podporządkowania swoich sąsiadów z zachowaniem ich państwowości, symboli, kultury, samodzielnych władz. Polityka zagraniczna Polski i Litwy winna być budowana na przekonaniu, że bezpieczeństwo międzynarodowe obu państw nie jest dane raz na zawsze.

We wspólnych dziejach najnowszych był już całkiem niedawno taki moment, w którym zadziała się wielka historia w Europie Wschodniej. 12 sierpnia 2008 roku na wspólną misją do Gruzji udali się prezydenci: Polski – Lech Kaczyński, Ukrainy - Wiktor Juszczenko, Litwy - Valdas Adamkus, Estonii – Toomas Ilves oraz premier Łotwy Ivars Godmanis. Wyprawa polsko – bałtyjsko -ukraińska Gruzinom przyniosła nadzieję, a Moskwie nie udało się zdobyć poparcia dla inwazji na Gruzję. Był to czas, gdy oba kraje zajmowały podobne stanowisko na najważniejszych międzynarodowych spotkaniach. - Byliśmy razem w Tbilisi w czasie tragicznych wydarzeń w sierpniu 2008 roku, kiedy rosyjskie czołgi stały zaledwie kilkadziesiąt kilometrów od stolicy Gruzji – mówił prezydent Adamkus w 2010 r.

Dzisiaj mamy nadzieję na współpracę prezydent Dalii Grybauskaite i prezydenta Bronisława Komorowskiego. W Polsce panuje przekonanie, że stosunki polsko - litewskie zaczęły się pogarszać po latach owocnej współpracy za kadencji poprzednich prezydentów Polski i Litwy. Czas ten proces odwrócić.

Dzieje Litwy biegły niemal równolegle z Polską. W 1386 r. oba państwa połączyła unia personalna dzięki małżeństwu Jadwigi Andegaweńskiej z Jagiełłą, wnukiem Giedymina, twórcy państwa litewskiego. 15 lipca 1410 roku pod Grunwaldem (Żalgiris) Polska i Litwa odniosły zwycięstwo nad rycerstwem krzyżackim wspieranym przez przedstawicieli znakomitych rodów z Europy. W czerwcu 1940 r. zaczęła się okupacja Litwy i włączenie jej do ZSRR jako Litewską SRR. Państwa tzw. Wolnego Świata i większość niezależnie myślących Polaków nie uznały włączenia Litwy do ZSRR. Polacy z wielkim napięciem i nieskrywaną sympatią, mimo rezerwy ówczesnego rządu, patrzyli i wspierali niepodległościowe dążenia Litwy. Z wielkim niepokojem obserwowaliśmy jak w styczniu 1991 już po formalnym rozwiązaniu ZSRR, wojska sowieckie dokonały szturmu na wieżę telewizyjną w Wilnie.

Dzisiaj polem współpracy ma być gospodarka. Z tego powodu polski Orlen kupił rafinerię w Możejkach. Jednak na koncepcję ORLEN Lietuva, na współpracę miedzy Polska z Litwą Rosja nie mogła pozwolić. Jeśli nie zabraknie nam determinacji to jest szansa na przedłużenie nitki ropociągu Odessa - Brody dalej do Płocka i Gdańska i włączenie w ten ropociąg Litwy. O przedłużeniu ropociągu Odessa-Brody zdecydują udziałowcy „Sarmatii”, spółki współtworzonej przez firmy z Ukrainy, Gruzji, Białorusi, Azerbejdżanu, Litwy i Polski. Trzeba myślenia w szerokiej chronologicznej perspektywie. Polacy, jak i inne kraje Unii, powinny już dzisiaj przedstawić taki pakiet ofert, w których Litwa znajdzie propozycję, skłaniającą do wyboru innej opcji niż rosyjska energia. To bowiem energetyka jest narzędziem polityki Rosji. Przed trzema miesiącami ruszył projekt budowy nowej elektrowni atomowej koło Królewca. Plan Rosji jest czytelny. Po gazie i ropie Rosja próbuje uzależnić kraje Unii Europejskiej od kolejnego nośnika energii - od elektryczności. Brak alternatywy i planu modernizacji sektora energetycznego spowoduje, że rosyjska elektrownia jądrowa w obwodzie królewieckim będzie w przyszłości zaopatrywać Litwę w prąd. Siłownia ma być potężna i będzie wytwarzać aż 2300 MW prądu. Takiej ilości energii niewielka, zamieszkała przez milion mieszkańców, enklawa królewiecka nie potrzebuje. Rosjanom zapewne uda się sprzedać wytwarzany prąd na Litwę i Łotwę, do Polski, a także do Niemiec, które zamykają swoje elektrownie atomowe. Czy powstanie planowany od lat most energetyczny, który miał łączyć Litwę poprzez Polskę z Zachodem? Strategia Rosjan jest długookresowa. Wyścig z czasem Rosjanie na razie wygrywają.


Lenkija ir Lietuva – bendrieji namai Europoje

Žodžio ,,sąjunga“ reikšmė nėra svetima nei Lenkijai, nei Lietuvai. Taip buvo pavadinta 1957 m. įsteigta Europos ekonominė bendrija (EEB), kuri 1993 m., pasirašius Mastrichto sutartį, buvo pervadinta Europos Sąjunga. Prieš šešis amžius Lenkijos Karalystę ir Lietuvos Didžiąją Kunigaikštystę suvienijo personalinė Krėvos unija. Laikui bėgant jos sudarė didžiausią anų laikų Europos valstybę. 1569 m. liepos 1 d. remiantis pasirašyta Liublino unija buvo sukurta Abiejų Tautų Respublika (Žečpospolita), federacinė valstybė, galėjusi išlaikyti baimėje Maskvą ir pasipriešinti Osmanų imperijai. Lenkijos ir Lietuvos keliai dar sykį susikirto 2004 m., kai Lietuva ir Lenkija tapo NATO narėmis bei dar su šešiomis valstybėmis prisijungė prie Europos Sąjungos.

Bendra kultūra ir religija bei senų pergalių užrašai byloja apie bendrą praeitį. Dabar laikas ekonominiam bendradarbiavimui, abipusiai pagarbai paremtai ne tik bendra istorija, bet ir bendrais ekonominiais ir politiniais interesais.

Europos Sąjunga paremta bendra europine, neretai kupina konfliktų istorija, kultūriniais panašumais ir bendra tapatybe bei demokratinėmis vertybėmis ir  teisės filosofija. Šių dienų patriotizmas yra įsišaknijęs praeityje, bet nukreiptas į ateitį. Tai šiuolaikinių ekonomiškai stiprių ir solidarių valstybių vizija.

Nuo Liubino unijos praėjo apie 450 metų. Laikas parodė, kad aktualiausias yra Jogailaičių politikos modelis, paremtas stipria Lenkijos ir Lietuvos pozicija, Europos Sąjungai bendradarbiaujant su Ukraina, Gruzija, Azerbaidžianu, Latvija ir Estija. Turima omeny ne tik ekonominę stirį, energetinį saugumą, bet ir vienijančias vertybes. Taip galime įtvirtinti mūsų poziciją Europos Sąjungoje ir vaidmenį santykiuose su Rusija. Bendradarbiaudami ignoruojame tuos, kurie sieka savo tikslų, neatsižvelgdami į mūsų interesus. Lenkija ir Lietuva­ - tai ne marionetės Rusijos, Vokietijos ir Europos Sąjungos rankose. Nors ir sunkiai įžvelgiama, bet yra skandinaviškoji politikos kryptis - Šiaurės Taryba. Su Lietuva turime bendrą sieną su Kaliningrado sritimi, kur susipina Rusijos ir Vokietijos interesai. Berlyno ir Maskvos bendradarbiavimas Kaliningrado srityje turėtų plėstis ties Lietuva ir Lenkija. Tai dviejų valstybių diplomatinių santykių užduotis kitam dešimtmečiui.

Tačiau, kad būtų galima kurti planus iš tarptautinės perspektyvos, pasistenkime nusiraminti.  Nesame laisvi nuo praeitės įvykių. Kai du pešiasi, laimi trečias. Taip ir šioje jautrioje plotmėje nėra vietos gatvės radikalų keliamoms diskusijoms.

Sunku Europoje atrasti taip artimas savo istorija, bet kartu ir nutolusias dėl politinių pažiūrų per paskutinį šimtmetį tautas.
,,Tėvynė Lietuva“ – tokias žodžiais prasideda bendra Lenkijos ir Lietuvos poema. Ir Adomas Mickevičius, rašydamas poemą ,,Ponas Tadas”, tuo neabejojo. Česlovas Milošas, kurio meilę Lietuvai vainikavo Nobelio Premija. Jungtis tarp mūsų yra eseistas, poetas, Č. Milošo draugas Tomas Venclova. Ar Lietuva ­- tai tik poetų tėvynė?

Daugelis mūsų su karteliu žiūri į senus žemėlapius ir skaito apie Abiejų Tautų didybės laikus. Kurti politiką ir nebūti vien pasyviu aktoriumi reikės drąsos. Nereikia pamiršti, kad turime galingą kaimyną. Kremlius nori vadovauti kaimyninėms valstybėms, nors ir leisdamas joms puoselėti valstybingumą, kultūrą, naudotis simbolika, turėti nepriklausomą valdžią. Užsienio Lenkijos ir Lietuvos politika turi remtis įsitikinimu, kad tarptautinis saugumas nėra amžinas.

Naujųjų laikų istorijoje neseniai suveikė Rytų Europos didi istorija. 2008 m. Rugpjūčio 12 d. vedami bendro tikslo į Gruziją išvyko kelių valstybių prezidentai: Lenkijos – Lech Kačinski, Ukrainos – Viktor Juščenko, Lietuvos – Valdas Adamkus, Estijos – Toomas Ilves bei Latvijos premjeras Ivars Godmanis. Lenkijos, Baltijos valstybių ir Ukrainos susivienijimas Gruzijai atnešė viltį, o Maskvai nepavyko įgyvendinti planų įsiveržti į Gruziją. Lenkija ir Lietuva turėjo vieną bendrą nuomonę dėl 2008 m. įvykių Gruzijoje. 2010 m. V. Adamkus yra sakęs: ,,Buvome kartu Tbilisyje per tragiškus rugpjūčio įvykius, kai Rusijos vikšrai stovėjo vos už kelių dešimčių kilometrų nuo Gruzijos sostinės”.

Šiandien laukiame Lietuvos prezidentės Dalios Grybauskaitės ir Lenkijos prezidento Bronislavo Komorovskio bendradarbiavimo. Lenkijoje gilėja įsitikinimas, kad Lenkijos ir Lietuvos santykiai blogėja palyginus su vaisingu praeitos kadencijos Lenkijos ir Lietuvos prezidentų bendradarbiavimu. Laikas pakeisti šio proceso kryptį.

Lietuvos ir Lenkijos istoriniai įvykiai klostėsi lygegriačiai. 1386 m. abi tautas sujungė Jadvygos ir Jogailos (Gedimino, Lietuvos valstybės įkūrėjo, anūko) santuoka. 1410 m. liepos 15 d. Žalgirio mūšyje Lenkija ir Lietuva sužlugdė kryžiuočių ordiną, remiamą iškilių Europos giminių. 1940 m. birželį prasidėjo Lietuvos okupacija ir jos įjungimas į SSSR. Laisvojo Pasaulio valstybės ir daugelis lenkų nepripažino Lietuvos prijungimo į SSSR. Lenkai su nerimu ir neslėpdami meilės Lietuvai, stebėjo ir palaikė Lietuvos nepriklausomybės siekius. Su didžiu nerimu stebėjome, kai 1991 m. oficialiai žlugus Sovietų Sąjungai, Rusijos kariuomenė užėmė televizijos bokštą Vilniuje. 

Šiais laikais bendradarbiavimas turi susikoncetruoti ties ekonomika. Todėl lenkų Orlenas įsigijo naftos rafineriją Mažeikiuose. Tačiau Rusija negalėjo leisti įgyvendinti ORLEN Lietuva koncepcijos, jai nepatiko Lenkijos ir Lietuvos bendradarbiavimas. Jeigu nepritruksime ryžto, tai yra galimybė plėsti naftos vamzdyną Odesa-Brody iki Plocko ir Gdansko, o svarbiausia - prie jo prijungti Lietuvą. Dėl vamzdyno pratęsimo turi nuspręsti ,,Sarmatijos“ akcininkai. Įmonė įkurta bendromis įmonių iš Ukrainos, Gruzijos, Baltarusijos, Azerbaidžiano, Lietuvos ir Lenkijos lėšomis. Reikia galvoti apie ateities galimybes. Lenkija kaip ir kitos Europos valstybės, turi jau šiandien pateikti tokį pasiūlymų paketą, kur Lietuva rastų geresnę alternatyvą rusiškai energijai. Nes būtent energetika tapo Rusijos galios įrankiu. Prieš tris mėnesius pradėtos naujos atominės elektrinės Karaliaučiuose statybos. Rusijos planai yra aiškūs. Po dujų ir naftos Rusija stengiasi Europos Sąjungos valstybes padaryti priklausomas ir nuo kito energijos šaltinio – elektros. Alternatyvos ir modernizacijos plano energetikos sektoriuje nebuvimas lems tai, kad Rusijos atominė elektrinė Kaliningrado srityje ateityje elektros energija aprūpins Lietuvą. Elektrinė bus galinga ir gamins 2300 MV elektro energijos. Tokio kiekio mažai, vos milijoną gyventojų turinčiai Kaliningrado sričiai nereikia. Rusijai tikriausiai pavyks parduoti elektros energiją Lietuvai ir Latvijai, Lenkijai ir Vokietijai, kurios uždaro savo atomines elektrines. Ar atsiras metų metais planuojamas energetinis tiltas, jungiantis Lietuvą su Vakarais per Lenkiją? Rusija ėmėsi ilgametės strategijos ir kolkas lenktynėse su laiku Rusija laimi.
Artur S. Górski